درباره ما تماس با ما پارسی العربیه English
جمعه | 1403/01/10
حیات و اندیشه سیاسی آیت اللّه شهید حاج شیخ فضل اللّه نوری (ضابطة اجتهادي عليه بدعت غربگرايي) بخش دوم
تاریخ درج مطلب 1394/10/12
منبع : دکتر موسی نجفی

حیات و اندیشه سیاسی آیت اللّه شهید حاج شیخ فضل اللّه نوری  (ضابطة اجتهادي عليه بدعت غربگرايي) بخش دوم

تفسير و تبيين حدود واژه­ها و نهادها، راهي براي نزديكي ديدگاهها

از ظريفترين و عميق­ترين برنامه­هايي كه مرحوم شيخ براي مقابله با خطر بدعت و التقاط از انقلاب بكار برد و از اين طريق، بسياري از دوستان صادق را از قرار گرفتن در موضع مخالفت خود نجات و در كنار خود قرار داد، تفسير واژه­ها و بحثهاي فكري عميق و دقيق بر مبناي اصول اسلامي ـ فقهي بود. اين سياست اصولي باعث شد كه در كشاكش اين مبارزه فكري، بسياري از برنامه­ها و جريانات انحرافي، چون حباب، روي آب مي­آمد و نابود مي­شد؛ بعنوان مثال، ايشان در مورد مجلس، كه همگي اصل آن را قبول داشتند، شبهه­ها و القائات متخاصمان را رفع مي­كرد و آنگاه با مطرح ساختن مجلس اسلامي، گروهي از علماي نجف را در كنار خود قرار مي­داد و مغرضان و مشروطه­خواهان غيرمذهبي غرب­گرا را از صفوف انقلاب مشروطيت جدا مي­كرد. اين موضوع در روزنامة لوايح شيخ چنين شرح داده شده است:

بايد برادران ملتفت شوند... كه فهميديد كسي ضد مجلس نيست. علما هم اختلافي ندارند كه مجلس بايد بر اساسة اسلام باشد.27

بايد از دشمنان دين و منكرين اسلام و بدخواهان شما جلوگيري بكنند و راه و رخنة تصرفات اينها را در مجلس شوراي مسلمين مسدود بفرمايند و دارالشّوري كبراي ملي اسلامي شيعي جعفري را از پارلمنتهاي فرنگ، فرق بگذارند. مملكت ايران از هزار و سيصد و چند سال قبل، از آيين زردشتي به دين مبين محمدي (ص)‌شرف انتقال پذيرفته است...28

در يكي ديگر از لوايح، دربارة لفظ مشروطيت و حدود آن با ژرف­بيني و دقت تمام چنين نوشته شده است:

با كمال توقير و احترام، خدمت وكلاي محترمين مجلس شوراي ملي زحمت عرض مي­دهيم از آنجايي كه لفظ «مشروطه» تا بحال در اين مملكت مستعمل نبوده است، فعلاً كه اين لفظ در السنه دائر  است، چون مردم اين مملكت با استعمال آن مأنوس نيستند، هر كس اين لفظ را طوري معني مي­كند و مقصود از اين كلمه را به وجهي بيان مي­نمايد؛ خاصه كه اين كلمه در اغلب السنه به لفظ حريت و آزادي، حريت مطلقه است و اينطور مي­فهمانند كه مجلس مقدس در تمام امور مردم دخالت مي­كند و حتي امور شرعيه را در تحت مشورت گذرانده ...

اولاً : معني مشروطيت چيست و حدود مداخلة مجلس تا كجا است و قوانين مقرره در مجلس مي­تواند مخالف شرعيه باشد يا خير؟

ثانياً: مراد از حريت و آزادي چيست و تا چه اندازه مردم آزادند و تا چه درجه حريت دارند؟....29

 

نه نفي انقلاب و نه بدعت، اصلاح با ضابطة اجتهاد

چنانكه اشاره شد، مرحوم شيخ از مبارزان باسابقه و از پيشگامان نهضت بيداري به رهبري مرحوم آيت­الله ميرزاي شيرازي بود. مرحوم شيخ در قيام بزرگ تحريم دخانيات در تهران، زحمات بسيار كشيد و حتي قبل از قيام تنباكو نيز در زمينة تحريم كالاهاي اجنبي، از فعالان و اركان مهم روحانيت بود؛ همچنين در انقلاب مشروطيت، پيش از همة علماي تهران، خواهان گسترش و نفوذ و پيروزي نهضت در برابر استبداد و استعمار بود؛ و هم او بود كه مي­خواست دست اجنبي را بكلّي از مملكت اسلامي قطع كند و با تفسير مذهبي از مشروطه، آن را وسيلة رشد و تحرك جامعة اسلامي قرار دهد. بنابراين، اگر در شرايط موجود آن روز و نفوذ خط التقاط نامرئي سكولاريسم در نهضت، به نفي مطلق انقلاب مي­پرداخت، با شكست آن، مملكت به وضع سابق خود برمي­گشت و وضعي پيش مي­آمد كه خود شيخ سالها با آن مبارزه كرده بود. در چنين موقعيتي كه هر دو راه موجود (نفي انقلاب و قبول بدعت)، راه «مغضوبين» و راه «ضالين» بود، شيخ با مطرح كردن آرمانهاي اصيل و اولية جنبش و لزوم مطابقت خط­مشي سياسي و اجتماعي و ... انقلاب، با معيارهاي اصيل اسلامي، راه سومي را برگزيد تا بدين­وسيله بتواند هر دو خطرِ ايست­گرايي(نفي انقلاب) و انحراف (بدعت­گزاري) را برچيند و راه را براي انقلاب در شكل راستين و فعاليت ­هاي اسلامي­اش بگشايد.

بنابراين، از آنجا كه اساس مشروطه بر شورا و مجلس بود و قانونگذاري از سوي نمايندگان ملت، ازمهمترين­واصيل­ترين اهداف آن بشمار مي­رفت، طرح اولية شيخ در اين مورد اين بود كه يك هيئت از فقهاي واجد صلاحيت، بر قوانين طرح شده در مجلس نظارت داشته باشند تا قوانين مصوبه در آن با موازين شرعي مطابقت داشته باشد. اصول اساسي طرح ايشان چنين است:

اين مجلس مقدس شوراي ملي كه به توجه و تأييد  حضرت امام عصر (عجل­الله فرجه) و بذل مرحمت ... و مراقبت حجج اسلاميه (كثرالله امثالهم) و عامة ملت ايران تأسيس شده، بايد در هيچ عصري از اعصار، مواد قانونية آن، مخالفتي با قواعد مقدسة اسلام و قوانين موضوعة حضرت خيرالانام (عليه و علي آله الصّلوة والسلام من الله الملك العلام) نداشته باشد و معين است كه تشخيص مخالفت قوانين موضوعه با قواعد اسلاميه، بر عهدة ‌علماي اعلام (ادام­الله بركات وجودهم) بوده و هست، لهذا رسماً مقرر است در هر عصري از اعصار، هيئتي كه كمتر از پنج نفر نباشد، از طراز اول مجتهدين و فقهاي متدينين تشكيل شود كه قوانين موضوعه را قبل از تأسيس بدقت ملاحظه و مذاكره نمايند؛ و هر يك از آن مواد مصوبه كه مخالف با قوانين شريعت باشد، عنوان قانونيت پيدا نخواهد كرد؛ و امر اين هيئت علما در اين باب، مطالع و متبع است و اين ماده هيچوقت تغييرپذير نخواهد بود.

                                                                                    حرره­الاحقرفضل­الله النّوري30

به دنبال اين روية سياسي و فكري شيخ، مخالفان، ديگر نمي­توانستند به ناسزاگويي و جوسازيهاي خود ادامه دهند و لذا مجبور بودند يكي از دو راه را برگزينند:

يا اصل مزبور را بپذيرند كه در اينصورت قوة قانونگذاري با نظارت فقها، كار خود را آغاز مي­كرد و بديهي است كه تطبيق قوانين با شريعت، از نفوذ بدعت جلوگيري مي­كرد و يا آن را رد كننند كه در اينصورت چهرة انحرافيشان براي مراجع و علماي طرفدار مشروطه آشكار مي­شد و اين امر سبب مي­شد كه همة علما در يك سنگر و در كنار هم قرار گيرند؛ و بدعتگزاران را از مجلس بيرون بريزند و آنان را از پستهاي حساس و رده­هاي بالاي مملكت بركنار كنند.31

در ضمن بايد توجه داشت عناصر طرفدار سياست تجدد و تمدن، بر پاية تقليد و نفي هويت و اصالتها، به هيچ­وجه نمي­خواستند كه در اول راه رسوا شوند و اهداف آيندة آنان فاش شود؛ اين بود كه با بسته­بودن اين دو راه، به شيطنت جديدي متوسل شدند و در اول كار با تشكيك و پشت هم اندازي و اينكه مگر ممكن است نمايندة ملت هم مسلمان نباشد و يا اينكه آقايان علما در بين نمايندگان حضور دارند، سعي در انحراف موضوع و براندازي اصل نظارت مجتهدين بر قوة مقننه را داشتند. اما جبهة تازه­اي كه مرحوم شيخ در مقابلشان گشوده بود، يك جبهة سياسي تازه و برخاسته از بطن موضع فكري و فقهي شيخ شهيد بود و از غرب­زده­ها كسي را نمي­رسيد كه در برابر ايشان به استدلال و يا احتجاج شرعي توسل جويد؛ بدين جهت، ادلة قوي شيخ البته خيلي سريع بر ساير طرز تفكرها غالب آمد و اين درحقيقت غلبة ضوابط اجتهادي بر بدعت غرب­گرايي بود و اثرات ميمون و حسن اين سياست خيلي زود بر همگان مشهود و معلوم شد. مرحوم آخوند خراساني و مرحوم شيخ عبدالله مازندراني هم به تأييد اين خط سياسي پرداختند و نزديكي فكري و اصولي آنان از هر دو طرف هويدا شد؛ چنانچه در تلگراف زير نيز مشخص است:

از نجف اشرف توسط جناب حجه­الاسلام نوري (دامت بركاته)، مجلس محترم شوراي ملي (شيّدالله اركانه).

مادة شريفة ابديه­ كه به ­موجب اخبار واصله در نظامنامة­ اساسي­درج و قانونيت مواد سياسيه و نحوها من­الشّرعيات به موافقت با شريعت مطهره، منوط نموده­اند، از اهم مواد لازمه و حافظ اسلاميت اين است و چون زنادقة عصر به گمان فاسد حريت، اين موقع براي نشر زندقه و الحاد مغتنم و اين اساس قويم را بدنام نموده، لازم است مادة ابدية ديگر، در دفع اين زنادقه و اجراي احكام الهيه (عزّاسمه) بر آنها و عدم شيوع منكرات درج شود، تا بعون­الله تعالي نتيجة مقصود بر مجلس محترم مترتب و فرق ضاله، مأيوس و اشكالي متولد نشود؛ انشاءالله تعالي.

الاحقرالجاني محمد كاظم الخراساني ، الاحقر عبدالله المازندارني

هفتم جمادي الاولي32

شيخ فضل­الله نوري به دنبال بدست گرفتن ابتكار عمل در جهت برداشتن نقاب از چهرة بدعت، كل خواسته­هايش را در سه ماده مطرح كرده و نشر مي­كند كه در دنبالة ضابطة قبلي در جهت اصلاح نهضت مطرح مي­شود:

اولاً: تلو كلمة مشروطه دراول قانون اساسي تصريح به كلمة مباركة مشروعه و قانون محمدي (ص) بشود.

ثانياً : آنكه لايحة نظارت علما كه به طبع رسيده، بدون تغيير، ضمّ قانون شود و تعيين هيئت نظار هم در همة اعصار فقط با علما و مقلّدين باشد، چه آنكه خودشان تعيين بفرمايند يا به قرعة خودشان معين شود؛ و ماده­اي­كه حضرت حجةالاسلام آقاي آخوندخراساني ـ مدظله ــ كه­تلگرافاً به توسط حجةالاسلام آقاي حاجي شيخ فضل الله ــ دامت بركاته ــ از مجلس محترم خواستند امتثالاً لامره الشّريف در قانون اساسي درج شود.

ثالثاً: اصلاحات مواد قانونيه از تقييد و تخصيص عمومات و استثناء مايحتاج الي الاستثناء مثل تهذيب مطبوعات و روزنامجات از كفريات و توهينات به شرع  اهل شرع و غيرها كه در محضر علماي اعلام و وجوه از وكلاء واقع شود، بايد به همان نحو در نظامنامه بدون تغيير و تبديل درج شود. انشاءالله تعالي.33

استبداد سكولاريسم مشروطه

اولين عكس­العمل مخالفان در مقابل اين برنامة منظم و تدريجي مرحوم شيخ فضل­الله، اين بود كه هر طور شده مردم را از حقايق و عمق تفكرات ايشان دور نگه دارند و از پخش آن در سطح كشور جلوگيري كنند. در بين مطبوعات تهران، روزنامة صبح صادق، به درج اين اصل و نظريات شيخ كه در لايحه انعكاس يافته بود، پرداخت و در مقابل، عده­اي از عوام كه تحريك شده بودند، به ادارة روزنامه هجوم بردند، در و پيكر آن را شكستند و صدمات زيادي بر آن وارد آوردند؛34 آنچنانكه دست­اندركاران روزنامة مزبور بر اثر فشارهاي وارد مجبور شدند در شماره چهل و هشت را تجديد نموده و چنين بنويسند:

اعتذار چون در نمرة چهل و هشت روزنامة صبح صادق، لايحة منسوب به جناب شيخ فضل­الله درج شده بود كه درج و انتشار آن بدون اطلاع مدير روزنامه بوده و اجزاي اداره به مقتضاي خبرنگاري، آن لايحه را در ضمن روزنامه درج كرده­اند، اينك محض اطلاع مشتركين مي­نگارد كه اين نمره چون به خلاف وظيفه و ترتيب ادارة روزنامه درج شده و مدير اداره از آن بكلي بي­خبر و بي­اطلاع بوده است، لهذا آن نمره را بكلي ساقط و باطل كرده، نمره چهل و هشت را تجديد كرديم و از سهو و اشتباه اداره، از آقايان معذرت مي­خواهيم.35

شايد براي مطبوعاتي كه آنچنان دم از آزادي بيان و افكار مي­زد، اين بدترين نوع رسوايي باشد كه از درج يك لايحه، چنان وحشت­زده شود كه عذرخواهي كند.

اين مطالب موفقيت جبهه­اي را كه شيخ گشوده بود، بخوبي نشان مي­دهد؛ چرا كه با پافشاريهايي كه ايشان كردند، مجلس مجبور به تصويب متمم قانون اساسي شد، هرچند كه در لايحة شيخ دست بردند، مفاد آن را تغيير دادند و بصورتي ضعيف، تصويب كردند. در اينجا مناسب است متن متمم دوم قانون اساسي را عيناً نقل كنيم تا با مقايسة آن با لايحة اولية شيخ، تغييراتي كه در آن داده­اند، ارزيابي شود:

مجلس شوراي ملي كه به توجه و تأييد حضرت امام عصر (عجل­الله فرجه) و بذل مرحمت اعليحضرت شاهنشاه خلدالله سلطانه و مراقبت حجج اسلاميه (كثرالله امثالهم) و عامة ملت ايران تأسيس شده است، بايد در هيج عصري از اعصار، مواد قانونية آن مخالفتي با قواعد مقدسة اسلام و قوانين موضوعة حضرت خيرالانام (ع) نداشته باشد؛ و معين است كه تشخيص مخالفت قوانين موضوعه با قواعد اسلاميه، برعهدة علماي اعلام (ادام­الله بركات وجودهم) بوده و هست. لهذا رسماً مقرر است در هر عصري از اعصار، هيئتي كه كمتر از پنج نفر نباشد از مجتهدين و فقهاي متدينين كه مطلع از مقتضيات زمان هم باشد به اين طريق كه علماي اعلام و حجج اسلام مراجع تقليد شيعه، اسامي بيست نفر از علما را كه داراي صفات مذكوره باشند، معرفي به مجلس شوراي ملي نمايند، پنج نفر از آنها را يا بيشتر به مقتضاي عصر، اعضاي مجلس شوراي ملي بالاتفاق يا به  حكم قرعه تعيين نموده، به سمت عضويت بشناسند تا موادي را كه در مجلس عنوان مي­شود، بدقت مذاكره و غور و بررسي نموده و هريك از آن موادمعنونه كه مخالفت با قواعد مقدسة‌ اسلام داشته باشد، طرح و رد نمايند كه عنوان قانونيت پيدا نكند و رأي اين هيئت علما در اين باب مطاع و متبع خواهد بود و اين ماده تا زمان ظهور حضرت حجة‌ (عجل­الله فرجه) تغييرپذير نخواهد بود.36

چنانچه لايحة تصويبي با اصل اولية شهيد شيخ فضل­الله مقايسه شود، معلوم مي­شود كه چهار تغيير عمده در آن داده­اند. در اصل پيشنهادي شيخ:

1-هيئت طراز اول خارج و مستقل از مجلس بود.

2-تعداد اعضاي هيئت طراز اول مشخص نبود.

3-مرجعي براي تشخيص و تعيين هيئت طراز اول پيش­بيني نشده بود.

4-عالم بودن مقتضيات عصر به عنوان شرط نيامده بوده.

با تغييراتي كه در لايحه اوليه داده شد استقلال كامل و پرقدرت هيئت نظارت فقها كه در حكم شوراي نگهبان بود از آن گرفته شد.

چنانچه لايحة تصويبي با اصل اولية لايحة شهيد شيخ  فضل­الله مقايسه شود، معلوم مي­شود كه چهار تغيير عمده درآن داده­اند:

واين، كاملاً نشان مي­دهد كه قدرت و استقلال فقهاي ناظر بر مجلس، تا چه اندازه در جهت محو بدعت و نابودي توطئة عوامل نفوذ مغرب­زمين در قانون ايران اثر داشته؛ همچنين بخوبي روشن مي­سازد كه چرا در جهت محو يا كم جلوه­دادن آن، اينقدر تلاش مي­شده است.

در هرحال، ضابطة اجتهادي شيخ در قالب لايحة نظارت فقها، هرچند بطور كامل به اجرا درنيامد، ولي باعث شد كه با همان تصويب نيم­بند هم روحاني نيرومندي چون شهيد مدرس روانة مجلس شود؛ و او تا پايان دورة ششم مجلس، همچون سدي محكم در مقابل طرفداران بدعت و نفوذ استعمار غرب بايستد؛ و اين، بي­شك از بركات همان دقتي بود كه شيخ، ابتكار و پيشنهاد كرد.

از بركات ديگر آن طرح اجتهادي اين بود كه در ازمنة بعدي و در انقلاب بزرگ اسلامي معاصر هم، آن ضابطة اصيل، از مباني و اصول محكمه و متقن نظام اسلامي در تصويب قوانين باشد و بي­ترديد درس مشروطيت و مخالفت با اين نهاد كه ضامن اسلاميت مصوبات مجلس بوده و هست، به ما نشان مي­دهد و مي­آموزد كه اين ضابطة اجتهادي و نهاد مقدس حكومتي، محكمترين مانع نفوذ بدعت در هر قالب و عنوان، اعم از روشنفكري، غرب­گرايي و شبه انقلابي التقاطي، بوده و هست.

اي كاش شهيد نوري زنده بود و به  ثمر رسيدن مبارزات خود را به شكل تدوين قانوني آن مي­ديد تا تسلي خاطري باشد بر عذابي كه در دوران صدر مشروطيت تحمل كرده بود! خدايش رحمت كند و ما را قدردان نعمت والاي اسلام بنمايد!

زعيم نهضت اسلامي معاصر، امام خميني(ره) بيان مهمي از اين درس­آموزي فرموده­اند كه براي حسن ختام مبحث، به چند بخش از آن اشاره مي­شود:

در جنبش مشروطيت، همين علما در رأس بودند. اصل مشروعيت، اساسش از نجف به دست علما و در ايران به دست علما شروع شد و اين پيش رفت و آنقدر كه آنها مي­خواستند كه مشروطه تحقق پيدا كند و قانون اساسي در كار باشد، لكن بعد از آنكه شد، دنباله­اش گرفته نشد. مردم بي­طرف بودند؛ روحانيون هم رفتند، هر كس به سراغ كار خودش؛ از آن طرف، عمال قدرتهاي خارجي بخصوص در آن وقت انگلستان، در كار بودند كه اينها را از صحنه خارج كنند يا به ترور يا به تبليغات، گويندگان و نويسندگان آنها كوشش كردند به اينكه روحانيون را از دخالت در سياست خارج كنند و سياست را به دست آنهايي كه به قول آنها مي­توانند، بدهند يعني فرنگ­رفته­ها و غربزده­ها و شرق­زده­ها؛ و كردند آنچه را كردند، يعني اسم مشروطه بود، واقعيت استبداد اگر روحانيون به ملت، خطبا، علما، نويسندگان و روشنفكران متعهد، سستي بكنند و از قضاياي صدر مشروطه عبرت نگيرند، بر سر اين انقلاب آن خواهد آمد كه بر سر انقلاب مشروطه آمد.37 متمم قانون اساسي با زحمت علما درست شد؛ لكن عمل نكردند. الآن اين دولتي كه در سر كار است ‍[مربوط به زمان طاغوت است]، الآن اين وكلاي ايران قانوني نيستند؛ قوانين اساسي مجلس ايران رسمي نيست، اين مجلس ايران برحسب قانون اساسي بايستي پنج نفر از فقها ناظر برش باشند.38 اگر شما، اگر ملت­ها اين طايفه را حفظ نكنند (علما)، بدانيد كه سرنوشت شما، زمان مشروطه خواهد شد كه روحانيون اين كار را درست كردند و دست استبداد را كوتاه كردند، لكن دوباره به واسطة اينكه ملت مجتمع نبود و با روحانيت آنطور سازش و اطاعت نداشت، مشروطه را آنها بپا كردند و ديگران آمدند.39

پی نوشت ها:

1 - رک : ت‍اری‍خ‌ ت‍ح‍ولات‌ س‍ی‍اس‍ی‌ ای‍ران(ب‍ررس‍ی‌ م‍ول‍ف‍ه‌ه‍ای‌ دی‍ن‌- ح‍اک‍م‍ی‍ت‌- م‍دن‍ی‍ت‌ و ت‍ج‍دد و م‍دن‍ی‍ت‌ در ت‍ک‍وی‍ن‌ دول‍ت‌- م‍ل‍ت‌ در گ‍س‍ت‍ره‌ ه‍وی‍ت‌ م‍ل‍ی‌ ای‍ران‌)، م‍وس‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی‌، م‍وس‍ی‌ ف‍ق‍ی‍ه‌ ح‍ق‍ان‍ی‌ ‏، ت‍ه‍ران‌: م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍اص‍ر ای‍ران‌، ۱۳۸۱. در فصول پنجم، ششم و نوزدهم به این موضوع پرداخته شده است.

2 - همچنين طبق مداركى كه موجود است ميرزاى شيرازى مراجعه كنندگان از ايران را به شيخ فضل‏الله ارجاع مى‏دادند و حتى گفته بودند: «مگر حاج شيخ فضل‏الله در تهران نيست كه به من مراجعه مى‏كنيد، ميان من و شيخ فضل‏الله ضديتى نيست، ايشان خود من و نفس من است .» (على كاظمى، خاطرات مستر همفر با مقدمه حسين لنكرانى، بى جا، تهران، چاپ دوم، 1400 ف، ص18- 17)

3 - برای مطالعه بیشتر رک: زندگی‌نامه شهید شیخ فضل‌الله نوری،حسین اسحاقی، تهیه کننده مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما: دفتر عقل‏، ۱۳۸۷. س‍ت‍اره‌ ب‍ردار،ن‍گ‍اه‍ی‌ ب‍ه‌ زن‍دگ‍ی‌ ش‍ه‍ی‍د ش‍ی‍خ‌ ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری، ع‍ب‍اس‌ آق‍ای‍ی، ت‍ه‍ران‌: م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، ۱۳۸۳.

4 - برای مطالعه بیشتر درباره­ی نهضت «تحریم تنباکو» ر ک به: ت‍اری‍خ‌ دخ‍ان‍ی‍ه‌، ح‍س‍ن‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌ ک‍رب‍لای‍ی‌؛ ب‍ه‌ک‍وش‍ش‌ رس‍ول‌ ج‍ع‍ف‍ری‍ان‌، ت‍ه‍ران‌: م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌.س‍ده‌ ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و، ب‍ه‌اه‍ت‍م‍ام‌ م‍وس‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی‌، رس‍ول‌ ج‍ع‍ف‍ری‍ان‌ ‏، ت‍ه‍ران‌: ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر.ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و در ای‍ران، ن‍ی‍ک‍ی‌‌ر. ک‍دی‌ ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ش‍اه‍رخ‌ ق‍ائ‍م‌م‍ق‍ام‍ی‌، ت‍ه‍ران‌‏: امیر کبیر.

5- برای مطالعه بیشتر رک: اندیشه‌ی سیاسی شیخ فضل‌الله نوری، علی‌محمد صالحی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی‏؛ ت‍ح‍ل‍ی‍ل‍ی‌ از ن‍ق‍ش‌ س‍ه‌گ‍ان‍ه‌ ش‍ه‍ی‍د ش‍ی‍خ‌ ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری‌ در ن‍ه‍ض‍ت‌ ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و،ع‍ل‍ی‌ اب‍وال‍ح‍س‍ن‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: پ‍ی‍ام‌ آزادی.

6- برای شناخت از حیات و اندیشه های اجتماعی ، سیاسی،  فقهی و عرفانی آقا نجفی ر ک : حکم نافذ آقانجفی، موسی نجفی، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.

7 - با موقعيتى كه براى شيخ در ايران فراهم گشته بود، ايشان در امور مختلف محل رجوع و ملجا و ماواى مردم گرديده بود و آنان در مسائل گوناگون براى دريافت راه حل و ارشادهاى لازم به ايشان مراجعه مى‏كردند، به‏گونه‏اى كه احتشام السلطنة در «خاطرات‏» خود مى‏نويسد:«شيخ فضل‏الله نورى مجتهد، بعد از تكميل تحصيلات خود در نجف اشرف و نيل به مقام اجتهاد در سال 1288 ق . به تهران بازگشت . قريب چهل سال در تهران رياست و مرجعيت داشت و ترافع دعاوى عموم، به محضرش ارجاع مى‏شد و مجلس درسش ممتاز بود . قبل از نهضت مشروطه در برخوردهايى كه ميان مردم و دربار به وجود مى‏آمد، همواره او رهبر و پيشواى خلق بود . از جمله در مساله رژى و غائله تنباكو او به حمايت از مردم قيام كرد .» (خاطرات احتشام السلطنة، به كوشش سيد محمد مهدى موسوى، تهران، 1367، ص 20 .)

8- این كتاب در ترجمه و زندگی نامه علماء و ادباء است كه در آن به ذكر تراجم علماء و ادباء معاصر و كسانی كه به عصر مؤلّف نزدیك بوده اند، پرداخته شده است. مؤلّف (شیخ محمد حسین حرز الدین) از زندگی نامه علمای حدود سال 1150 هـ . ق شروع و تا عصر خود ادامه می دهد. در ذكر هر شخص به زندگی وفات، اساتید، شاگردان و تألیفات او اشاره كرده و از ذكر فضائل و خصوصیّات اخلاقی و فردی آنها غافل نشده است. كتاب معارف الرجال در نوع و موضوع خود، كتابی بی نظیر و مورد اعتماد علماء و بزرگان می باشد.

9 - حضرت امام خمینی(ره) در این رابطه معتقدند:«حتي قضيه مرحوم آقا شيخ فضل‌الله را در نجف هم يك جور بدي منعكس كردند اين جوي كه ساختند در ايران و در ساير جاها، اسباب اين شد كه آقا شيخ فضل‌الله را با دست بعضي از روحانيون خود ايران محكوم كردند، و او را آوردند به وسط ميدان و به دار كشيدند وپاي آن هم ايستادند و كف زدند و شكست دادند اسلام را آن وقت و مردم هم غفلت داشتند از اين عمل، حتي علما هم غفلت داشتند.»(صحيفه‌نور، ج 18، ص 181. ) برای مطالعه بیشتر  ر ک : پ‍ای‍داری‌ ت‍ا پ‍ای‌ دار(س‍ی‍ری‌ در ح‍ی‍ات‌ پ‍رب‍ار ع‍ل‍م‍ی‌، م‍ع‍ن‍وی‌، اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ و س‍ی‍اس‍ی‌ ش‍ه‍ی‍د ح‍اج‌ ش‍ی‍خ‌ ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری)،  ع‍ل‍ی‌ ابوالحسنی(م‍ن‍ذر)، ت‍ه‍ران‌: گ‍ل‍گ‍ش‍ت‌: ه‍زار ق‍ص‍ه‌؛ آخ‍ری‍ن‌ آواز ق‍و( ب‍ازک‍اوی‌ ش‍خ‍ص‍ی‍ت‌ و ع‍م‍ل‍ک‍رد ش‍ی‍خ‌‌ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری‌ ب‍ر اس‍اس‌"آخ‍ری‍ن‌ ب‍رگ‌" زن‍دگ‍ی‌ او، و "ف‍رج‍ام‌" م‍ش‍روطه‌)، ع‍ل‍ی‌ ابوالحسنی(م‍ن‍ذر) ، ت‍ه‍ران‌ : م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍اص‍ر ای‍ران‌.

10 . در آن زمان، به اعلاميه­هايي كه از طرف شخصيت­ها انتشار مي­يافت، لايحه مي­گفتند.

* - تاريخ لايحه در متن ناخوانا بوده و احتمالاً مي­تواند 26 جمادي­الثاني باشد.

11 -  همان رضواني، لوايح آقا شيخ فضل­الله نوري. نشر تاريخ . تهران 1362 ص 44.

12 . همان.

13. همان ص 45.

14. همان ص 52.

15. همان ص 32.

16- برای مطالعه بیشتر ر ک: اندیشه سیاسی نائینی، احمد بهشتی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲؛ پژوهشی در اندیشه سیاسی نائینی، جواد ورعی؛ تهیه مرکز تحقیقات علمی،  قم: مجلس خبرگان رهبری، ۱۳۸۲.

17 . همان.

18 . همان ص 44 ـ 45.

19 . همان ص 57.

20. همان.

21 -  همان ص 54.

22- ميرزاحسين نائيني، تنبيه­الامّة و تنزيه الملّة،‌ تهران، شركت سهامي انتشار، ص 36.

  - 23ر ک: ق‍ی‍ام‌ آی‍ت‌ ال‍ل‍ه‌ ح‍اج‌ آق‍ان‍ورال‍ل‍ه‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌، اس‍دال‍ل‍ه‌ رس‍ا، ت‍ه‍ران، م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍اص‍ر ای‍ران‌ ‏‏‏‏، ۱۳۸۴؛ ان‍دی‍ش‍ه‌ س‍ی‍اس‍ی‌ و ت‍اری‍خ‌ ن‍ه‍ض‍ت‌ ح‍اج‌آق‍ا ن‍ورال‍ل‍ه‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی، م‍وس‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی، ت‍ه‍ران‌، م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍اص‍ر ای‍ران‌ ‏‏، ۱۳۸۴.

24- موسي نجفي، حكم نافذ آقا نجفي، قم، انتشارات اسلامي، 1371.

25- جلال آل‌احمد به عنوان يكي از روشنفكران و پيشروان انديشه غربزدگي، به دار آويختن شيخ را نماد مقاومت در برابر استيلاي غرب بيان كرده و چنين هشدار می­دهد: «من نعش آن بزرگوار را بر سر دار همچون بيرقي مي‌دانم كه به علامت استيلاي غربزدگي پس از دويست سال كشمكش بر بام سراي اين مملكت افراشته شد و اكنون در لواي اين پرچم، ما شبيه به قومي از خود بيگانه‌ايم، در لباس، خانه و خوراك و ادب و مطبوعات و خطرناك­تر از همه در فرهنگمان فرنگي مآب مي‌پروريم و فرنگي‌ مآب راه‌حل هر مشكلي را مي‌جوييم.» (جلال‌آل احمد، غرب‌زدگي، تهران، چاپ رواق، 1356، ص 78) و حتی مورخی چون کسروی در تاریخ مشروطۀ خود به جایگاه برتر روحانیت در رهبری انقلاب، و حتی اهمیت نقش شیخ‌فضل‌الله اذعان دارد. همو کوشش­های تنی چند از پیشوایان غیردینی مشروطه را برای تقلید از تمدن اروپا و وابستگی عمیق آن­ها را به «اروپایی‌گری» باعث ناکامی انقلاب مشروطیت می‌داند. (کسروی، احمد، آیین، جلد2 ،تهران، 1356، ص28)

26 - لذا می توان گفت مهمترین عبرت نهضت مشروطیت، لزوم دشمن شناسی است. بی­توجهی سران نهضت به استعمار و نقش آن در انحراف حرکت عدالت­خانه ملت ایران باعث شد که راه نفوذ عناصر وابسته به استعمار باز شده و عناصر مشکوکی نظیر اردشیر جی(سرجاسوس انگلیس و عضو لژ فراماسونری بیداری)، محمد علی فروغی، سردار اسعد، تقی زاده و ... در بدنه نهضت رسوخ و سرانجام آن را به انحراف بکشانند. انحراف و شکست مشروطیت که صادق­ترین هواداران خود را قربانی کرد ، صحت دیدگاه و دشمن شناسی شریعت­خواهان را به اثبات رساند . همین امر از سوی دیگر، اشتباه دیگر شریعت خواهان را در همکاری با عناصری که هیچ سنخیتی بین آنان و رهبری نهضت وجود نداشت را اثبات می­کند. امام خمينى(ره) در اين باره مى­فرمايند: «از اول مشروطه را اين­ها درست كردند، اين شياطين متوجه مسايل بودند، روحانيون و مؤمنينى كه تبع آن­ها بودند، بازى دادند اين­ها را، خدعه كردند، متمم قانون اساسى را قبول كردند وليكن وقت عمل، عمل نكردند به متمم قانون اساسى، يعنى پنج نفر مجتهد در مجلس نياوردند.» (صحيفه نور، ج 2، ص 285) ایشان درباره شگردى كه عمّال سياست خارجى در مشروطه براى جایگزينى افراد غرب­زده به جاى روحانيت به كار بستند، مى­فرمايد: «عمّال قدرت­هاى خارجى و خصوصاً در آن وقت انگليسيان در كار بودند [و مى خواستند] كه اين­ها را از صحنه خارج كنند يا به ترور و يا به تبليغات. گويندگان آن­ها كوشش كردند به اين كه روحانيون را از دخالت در سياست خارج كنند و سياست را بدهند به دست آن­هايى كه مى توانند به قول آن­ها; يعنى فرنگ رفته­ها و غرب زده­ها و شرق­زده­ها. كردند آنچه را كه كردند. يعنى اسم، مشروطه بود ولى واقعيت استبداد; آن استبداد تاريك ظلمانى، شايد بدتر و حتماً بدتر از زمان هاى سابق» (صحیفه نور، ج 15، ص 202)

27. لوايح آقا شيخ فضل­الله نوري همان ص 53.

28 . همان صص 55 ـ 56.

29 . همان ص 67.

30. روزنامة انجمن مقدس ملي اصفهان، سنة‌1325 قمري.

31- امام خميني(ره) كه به وضوح بر اين مسئله واقف بود، در دفاع از شيخ فضل‌الله نوري و تقبيح رفتاري كه با وي شده است، چنين فرمودند: «شيخ‌فضل‌الله رحمة‌الله ايستاد كه، مشروطه بايد مشروعه باشد قوانين بايد قوانين اسلام باشد در همان وقت كه ايشان اين امر را فرمود ومتمم قانون اساسي هم از كوشش ايشان بود، مخالفين، خارجي­ها كه چنين قدرتي را در روحانيت مي‌ديدند كاري كردند در ايران كه شيخ فضل‌الله مجاهد مجتهد داراي مقامات عاليه را، دادگاه درست كردند.»

32. لوايح آقا شيخ فضل­الله نوري، ص 47.

33 . همان ص 48.

 -  34 کسروی  در این رابطه می نویسد:«آن یک اصل را که گفتیم حاجی شیخ فضل الله نوشته و برای افزوده شدن به قانون اساسی پیشنهاد می کرد، در این روزها آن را به چاپ رسانید و در میان مردم پراکندند. روزنامه ی صبح صادق هم آن را در شماره ی خود آورد، ولی مردم از این کار بد او، به خشم آمدند و به اداره ی روزنامه ریخته و آنچه را از آن شماره به دست آوردند پاره کردند.»(احمد کسروی، تاریخ مشروطه ی ایران، ج1، امیر کبیر، تهران: 1363، ص 361 )

35 . روزنامة صبح صادق، تهران، دوشنبه 21 ربيع­الثّاني سنة 1325 قمري ص 1.

36 . روزنامة مجلس، سنة 1325 قمري.

37. درجستجوي راه از كلام امام، دفتر هشتم، ص 330.

38 . همان، ص 209.

39 . همان، ص 221.

 

فهرست منابع:

1- آواز ق‍و( ب‍ازک‍اوی‌ ش‍خ‍ص‍ی‍ت‌ و ع‍م‍ل‍ک‍رد ش‍ی‍خ‌‌ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری‌ ب‍ر اس‍اس‌"آخ‍ری‍ن‌ ب‍رگ‌" زن‍دگ‍ی‌ او، و "ف‍رج‍ام‌" م‍ش‍روطه‌)، ع‍ل‍ی‌ ابوالحسنی(م‍ن‍ذر) ، ت‍ه‍ران‌ : م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍اص‍ر ای‍ران‌.

2- آیین، کسروی، احمد، جلد2 ،تهران، 1356.

3- اعيان الشيعه، سيد محسن امين، بيروت 1960، چاپ چهارم.

4- ان‍دی‍ش‍ه‌ س‍ی‍اس‍ی‌ و ت‍اری‍خ‌ ن‍ه‍ض‍ت‌ ح‍اج‌آق‍ا ن‍ورال‍ل‍ه‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی، م‍وس‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی، ت‍ه‍ران‌، م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍اص‍ر ای‍ران‌ ‏‏، ۱۳۸۴.

5- اندیشه سیاسی نائینی، احمد بهشتی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲ .

6- اندیشه‌ی سیاسی شیخ فضل‌الله نوری، علی‌محمد صالحی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی‏؛

7- ب‍ن‍ی‍اد ف‍ل‍س‍ف‍ه‌ س‍ی‍اس‍ی‌ در ای‍ران(ع‍ص‍ر م‍ش‍روطی‍ت‌) ت‍لاق‍ی‌ ان‍دی‍ش‍ه‌ س‍ی‍اس‍ی‌ اس‍لام‌ و ای‍ران‌ ب‍ا غ‍رب‌. ب‍ان‍ض‍م‍ام‌ دوازده‌ رس‍ال‍ه‌ م‍ه‍م‌ س‍ی‍اس‍ی‌ از آن‌ عصر، م‍وس‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی‌ ‏، ت‍ه‍ران‌: م‍رک‍ز ن‍ش‍ر دان‍ش‍گ‍اه‍ی‌، ۱۳۷۶.

8- پژوهشی در اندیشه سیاسی نائینی، جواد ورعی؛ تهیه مرکز تحقیقات علمی، قم: مجلس خبرگان رهبری، ۱۳۸۲.

9- پ‍ای‍داری‌ ت‍ا پ‍ای‌ دار(س‍ی‍ری‌ در ح‍ی‍ات‌ پ‍رب‍ار ع‍ل‍م‍ی‌، م‍ع‍ن‍وی‌، اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ و س‍ی‍اس‍ی‌ ش‍ه‍ی‍د ح‍اج‌ ش‍ی‍خ‌ ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری)، ع‍ل‍ی‌ ابوالحسنی(م‍ن‍ذر)، ت‍ه‍ران‌: گ‍ل‍گ‍ش‍ت‌: ه‍زار ق‍ص‍ه‌.

10- تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل، شيخ فضل­الله نوري (در ردّ سیاست مشروطه که به فرمان شیخ و به دست میرزا علی اصفهانی تحریر شده و به تاریخ 1362 ه.ق در تهران انتشار یافته است؛)

11- تحریم مشروطیت، شيخ فضل­الله نوري (در بیان علت موافقت اولیه و مخالفت ثانویه ایشان با مشروطیت که به تاریخ 1326 ه.ق در تهران انتشار یافت.)

12- تاریخ مشروطه­ی ایران، احمد کسروی، ج1، امیر کبیر، تهران: 1363

13- ت‍اری‍خ‌ دخ‍ان‍ی‍ه‌، ح‍س‍ن‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌ ک‍رب‍لای‍ی‌؛ ب‍ه‌ک‍وش‍ش‌ رس‍ول‌ ج‍ع‍ف‍ری‍ان‌، ت‍ه‍ران‌: م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌.

14- ت‍اری‍خ‌ ت‍ح‍ولات‌ س‍ی‍اس‍ی‌ ای‍ران(ب‍ررس‍ی‌ م‍ول‍ف‍ه‌ه‍ای‌ دی‍ن‌- ح‍اک‍م‍ی‍ت‌- م‍دن‍ی‍ت‌ و ت‍ج‍دد و م‍دن‍ی‍ت‌ در ت‍ک‍وی‍ن‌ دول‍ت‌- م‍ل‍ت‌ در گ‍س‍ت‍ره‌ ه‍وی‍ت‌ م‍ل‍ی‌ ای‍ران‌)، م‍وس‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی‌، م‍وس‍ی‌ ف‍ق‍ی‍ه‌ ح‍ق‍ان‍ی‌ ‏، ت‍ه‍ران‌: م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍اص‍ر ای‍ران‌، ۱۳۸۱.

15- ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و در ای‍ران، ن‍ی‍ک‍ی‌‌ر. ک‍دی‌ ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ش‍اه‍رخ‌ ق‍ائ‍م‌م‍ق‍ام‍ی‌، ت‍ه‍ران‌‏: امیر کبیر.

16- ت‍ح‍ل‍ی‍ل‍ی‌ از ن‍ق‍ش‌ س‍ه‌گ‍ان‍ه‌ ش‍ه‍ی‍د ش‍ی‍خ‌ ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری‌ در ن‍ه‍ض‍ت‌ ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و،ع‍ل‍ی‌ اب‍وال‍ح‍س‍ن‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: پ‍ی‍ام‌ آزادی.

17- ميرزاحسين نائيني، تنبيه­الامّة و تنزيه الملّة،‌ تهران، شركت سهامي انتشار.

18- حکم نافذ آقانجفی، موسی نجفی، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.

19- خاطرات احتشام السلطنة، به كوشش سيد محمد مهدى موسوى، تهران، 1367.

20- خاطرات مستر همفر ، على كاظمى، بى جا، تهران، چاپ دوم.

21- زندگی‌نامه شهید شیخ فضل‌الله نوری،حسین اسحاقی، قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما: دفتر عقل‏، ۱۳۸۷.

22- س‍ده‌ ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و، ب‍ه‌اه‍ت‍م‍ام‌ م‍وس‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی‌، رس‍ول‌ ج‍ع‍ف‍ری‍ان‌ ‏، ت‍ه‍ران‌: ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر.

23- س‍ت‍اره‌ ب‍ردار،ن‍گ‍اه‍ی‌ ب‍ه‌ زن‍دگ‍ی‌ ش‍ه‍ی‍د ش‍ی‍خ‌ ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری، ع‍ب‍اس‌ آق‍ای‍ی، ت‍ه‍ران‌: م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، ۱۳۸۳.

24- ش‍رح‌ زن‍دگ‍ان‍ی‌ م‍ی‍رزای‌ ش‍ی‍رازی، آق‍اب‍زرگ‌ طه‍ران‍ی‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ح‍م‍ی‍د ت‍ی‍م‍وری‌، ت‍ه‍ران‌: م‍ی‍ق‍ات‌‏، ۱۳۶۲ .

25- صحیفه نور، امام خمینی(ره)، تهران، نشر عروج .

26- غرب‌زدگي، جلال‌آل احمد، تهران، چاپ رواق، 1356.

27- ق‍ی‍ام‌ آی‍ت‌ ال‍ل‍ه‌ ح‍اج‌ آق‍ان‍ورال‍ل‍ه‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌، اس‍دال‍ل‍ه‌ رس‍ا، ت‍ه‍ران، م‍وس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍اص‍ر ای‍ران‌ ‏‏‏‏، ۱۳۸۴؛

28- م‍ج‍م‍وع‍ه‌ای‌ از رس‍ائ‍ل‌، اع‍لام‍ی‍ه‌ه‍ا، م‍ک‍ت‍وب‍ات‌، ... و روزن‍ام‍ه‌ ش‍ی‍خ‌ ش‍ه‍ی‍د ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری، م‍ح‍م‍د ت‍رک‍م‍ان ، ت‍ه‍ران‌ : موسسه خدمات فرهنگی رسا‏، ۱۳۶۲.

29- مبانی فراماسونری، گروه تحقیقات علمی ترکیه ،ترجمه جعفر سعیدی

30- م‍ق‍دم‍ه‌ ف‍ک‍ری‌ ن‍ه‍ض‍ت‌ م‍ش‍روطی‍ت، ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ولای‍ت‍ی‌ ‏، ت‍ه‍ران‌: دف‍ت‍ر ن‍ش‍ر ف‍ره‍ن‍گ‌ اس‍لام‍ی‌.

لوايح آقا شيخ فضل­الله نوري ،هما رضواني، نشر تاريخ . تهران 1362.

برای ارسال نظرات از فرم پایین استفاده کنید.
مسئولیت نوشته ها به عهده نویسندگان آنهاست و نمایش آنها به معنی تایید نظرات آنها نیست.
نام :

پست الکترونیکی :

نظر شما :
خانه بیداری اسلامی
ویژه ها
اینفوگرافی
نشریات خانه بیداری اسلامی
خانه بیداری اسلامی
کتابخانه
خانه بیداری اسلامی
خانه بیداری اسلامی
سایت های وابسته